Een oriëntatie voor studenten
aan de lerarenopleiding basisonderwijs

Johan Valstar

Ethiek
Ethiek op school
Casus 'De weg naar Chichester'
   1 Uitspraken en personen
   2 Morele volgorde
   3 Morele prioriteiten
   4 Stappenplan Ethisch Oordelen
   5 Schema Ethische Concepten
   6 Nogmaals de casus
   7 Sites voor ethiek

 
Ethiek
Ethiek is de wetenschap die zich bezighoudt met het onderzoek naar waarden en normen. Centraal staat daarbij de kwestie wat moreel goed is, - of niet. In de ethiek kun je om te beginnen waarden, normen en probleemsituaties beschrijven. In dat geval spreekt men van descriptieve ethiek.
Je kunt in de ethiek nog een stap verder gaan en proberen tot een praktische oordeelsvorming te komen. Wanneer bij de oordeelsvorming de vraag wordt gesteld van het 'mogen', het 'moeten' of het 'behoren', spreekt men van normatieve ethiek. Als het gaat om 'mogen', 'moeten' of 'behoren', is het belangrijk en zinvol om met elkaar in gesprek te gaan en te komen tot verantwoorde uitspraken en handelingen.
De eigenlijke uitdaging waar de ethiek voor staat, is het (helpen) vinden van antwoorden op de vraag 'wat goed is voor de mensen'.

In het gewone dagelijkse leven nemen mensen allerlei beslissingen. De vraag naar de goede keuze, blijkt soms eenvoudig, maar is vaak ook heel moeilijk te beantwoorden. Je kunt daar vanuit je persoonlijke ervaringen ongetwijfeld voorbeelden van geven.
Als het op beslissingen aankomt, hanteren we misschien heel verschillende argumenten en oordelen. Desgevraagd en zo nodig grijpen we in het gesprek terug op onze uitgangspunten of ethische concepten. Daarachter steekt onze uiteindelijke visie op de werkelijkheid: onze levensbeschouwing.
 
Op school
Levensbeschouwingen komen niet uit de lucht gevallen; zij worden altijd binnen een bepaalde cultuur ontwikkeld en doorgegeven. Het begint thuis. En binnen de wereld van de school leren kinderen niet alleen dat 7 keer 7=49, maar net zo goed dat pesten niet mag, niet moet en ook niet behoort. Met ander woorden: onderwijsgevenden doen ethische uitspraken. Zij stellen normen en als het goed is verduidelijken zij die normen door achterliggende waarden aan de orde te stellen.

We omschrijven die activiteit met de term 'de pedagogische opdracht van het onderwijs'. Die opdracht kan pas gerealiseerd worden als alle betrokkenen bij het onderwijs (dus ook de ouders en de leerlingen zelf) uitgaan van een gemeenschappelijk gedragen visie op wat goed is. Daarover zou idealiter permanent gediscussieerd moeten worden. Niet vanwege de discussie op zich, maar vanwege het gemeenschappelijke belang om de leeromgeving leefbaar en de moeite waard te maken.

Binnen de school speelt de onderwijsgevende een aantal beroepsrollen. Als meester of juf ben je voor leerlingen de deskundige. Door op jouw manier verhalen te vertellen, instructie te geven of de klas te managen, ben je voor de leerlingen een voorbeeld of ethisch model. Tenslotte weet jij wat goed is en wat niet deugt. Daarmee is beslist niet gezegd dat je als leerkracht altijd over alles het laatste woord hebt. Wel is het zo, dat de leerkracht de gemeenschappelijke opvatting over wat goed is in eigen persoon representeert. Gewoon door te doen wat je zegt bijvoorbeeld. En op duizend andere manieren, vaak ongemerkt tussen de bedrijven door..

Om jezelf bewust te worden van je eigen kijk op 'wat goed is voor de mensen', kun je aan de slag met het onderstaande verhaal. Na het maken van de eerste vier opdrachten komen we uiteindelijk terecht bij de vraag naar ons eigen ethische concept.

 
'De weg naar Chichester'
'De weg naar Chichester' is een casus die te denken geeft over de vraag naar goed en kwaad. In het verhaal spelen zes personen een rol. Een jonge vrouw, haar verloofde, een koetsier, een veerman, een wijze man en tenslotte de duivel.

Een jonge vrouw is op weg naar de stad Chichester. Daar woont haar verloofde waarmee zij morgen zal trouwen. De tocht naar haar verloofde verloopt echter rampzalig. De koetsier laat de jonge vrouw alleen achter bij de plaats waar de veerman een keer per dag de brede rivier pleegt over te steken. Gelukkig daagt na verloop van tijd de veerman op. De jonge vrouw vraagt hem of hij haar naar de andere oever wil varen. Hij toont zich daartoe bereid, mits zij met hem de liefde wil bedrijven. Geschokt door dit voorstel vraagt zij een passerende oude wijze man wanhopig wat zij moet doen. De wijze man haalt zijn schouders op en zegt: 'Ik kan u niet helpen'. Ten einde raad gaat de jonge vrouw in op het voorstel van de veerman in en hij zet haar over de brede rivier. Vervolgens komt zij bij het grote moeras. Haar gids is de duivel. Er is niemand anders te vinden om de weg te wijzen. Hij toont zich, - op dezelfde voorwaarden als de veerman, bereid om de jonge vrouw veilig door het moeras naar Chichester te geleiden.

Omdat zij reeds in het schip is gegaan met de veerman, besluit de jonge vrouw ten einde raad ook overstag te gaan voor de duivel. Het is de enige manier om haar huwelijk nog doorgang te laten vinden. Eindelijk aangekomen op haar bestemming, valt zij haar verloofde in de armen.
Ze voelt zich gedwongen om hem de waarheid te vertellen.
Ontzet wendt de verloofde zich van haar af: hij weigert haar te trouwen.

* Als je van mening bent dat deze uitspraken niet volledig overeenstemmen met het handelen van de personen, mag je ze aanvullen of wijzigen..

 
2 Plaats de zes personen uit het verhaal in een 'morele volgorde' en geef daarbij een argument.

	1.
	2.
	3.
	4.
	5.
	6.

 
3 Wat zegt deze volgorde van jouw wijze van oordeelsvorming en van jouw prioriteiten als het om waarden gaat?

 
4 Hieronder staat een Stappenplan Ethisch Oordelen, dat bij allerlei situaties die zich in het leven voordoen als hulpmiddel gebruikt kan worden om tot een verantwoorde oordeelsvorming te komen.
Lees de vragen en probeer te achterhalen of je bij de bovenstaande casus misschien een aspect hebt laten liggen.


Stappenplan Ethisch Oordelen

A Beschrijving en analyse

Wat houdt het vraagstuk precies in ?
Wie zij er bij betrokken ?
Welke belangen van de betrokkenen worden mogelijk
geschaad / gediend ?
Welke morele opvattingen hebben de betrokkenen ?


B Beoordeling en beslissing

Zijn er alternatieve handelingsmogelijkheden ?
Welke voordelen en nadelen zijn hieraan verbonden ?
Welke belangen dienen het zwaarst te wegen, -en waarom ?
Welke beslissing(en) moet(en) naar jou oordeel genomen worden ?
Waarom is (zijn) deze beslissing(en) naar jouw oordeel beter dan andere beslissingen?
Zou jij deze beslissing(en) desgevraagd publiekelijk willen verdedigen ?


C Morele fundering

Zou jij van de beslissing een algemene regel willen maken ?
Zou jij de beslissing(en) waarderen als jij zelf 'de verliezende partij' was ?
Op welke visie op de mens / de maatschappij is (zijn) jouw beslissingen gebaseerd ?
Welke waarden zijn voor jou doorslaggevend ?
Welk ethisch concept hanteer jij zelf (zie vraag 5)?

© drs. J.G. Valstar

 
5 Als het op echte beslissingen aankomt, grijpen we in de regel terug op onze uitgangspunten of ethische concepten. Hieronder zie je een schema waarin de gangbare ethische concepten in hoofdlijnen op een rij zijn gezet. In handboeken voor de ethiek worden ze verder toegelicht.
Probeer te localiseren tot welke ethische richting jij je het meest voelt aangetrokken.


ETHISCHE CONCEPTEN

ETHISCH RELATIVISME	ETHISCH DOGMATISME		DEUGDEN ETHIEK	DEONTOLOGISCHE ETHIEK	TELEOLOGISCHE ETHIEK
Focus Alle opvattingen zijn subjectief; morele oordelen worden bepaald door de persoonlijke smaak, of door afspraken binnen een bepaalde groep.	Focus De eigen moraal is objectief juist en goed en als zodanig de absolute norm voor het handelen.		Focus Moraliteit is een kwestie van persoonlijke gezindheid of persoonlijke deugden. Aristoteles T. van Aquino	Focus Moraliteit wordt bepaald door een set van algemeen geldende principes, beginselen, rechten en plichten. I. Kant J. Rawls	Focus De effecten en uiteindelijke resultaten van het handelen, (- en niet de handelingen als zodanig), zijn bepalend voor de moraliteit. J. Bentham J. Mill
Moreel oordelen Alle opvattingen worden ten allen tijde geaccepteerd. Iedereen heeft een subjectieve verantwoordelijk- heid.	Moreel oordelen Uitsluitend conform de eigen absolute morele standaard.		Moreel oordelen Ethische beslissingen worden verbonden aan een bepaalde levensvisie. Zij worden met name bepaald door deugden zoals bijvb.: wijsheid, matigheid, moed, rechtvaardigheid en zorg voor anderen.	Moreel oordelen Ethische beslissingen worden bepaald door universaliseerbare regels, rechten en plichten. Menswaardigheid, - zowel in de eigen persoon als in de persoon van een ander, geldt altijd als richtdoel van het handelen.	Moreel oordelen Het handelen is moreel als de gevolgen ervan beter zijn dan de gevolgen van alternatieven. Goed en juist is in principe alles wat voor zoveel mogelijk mensen zo goed mogelijk uitpakt.
Sterke kanten Onbegrensde vrijheid. Iedereen heeft in principe gelijk. Morele zoekprocessen zijn overbodig.	Sterke kanten Volstrekte consensus over wat goed of slecht is. Morele zoekprocessen zijn overbodig.		Sterke kanten Aandacht voor identiteitsvorming / persoonlijkheids- ontwikkeling en de ontwikkeling van een levensvisie.	Sterke kanten Duidelijke standaards en formele procedures voor het handelen. Consensus t.a.v. gelijkwaardigheid van alle mensen.	Sterke kanten Streven naar bevordering van het algemeen nut en welzijn. Pragmatisch en flexibel handelen. Weinig regels.
Zwakke kanten Geen visie op de kwaliteit van het menselijk samenleven. Geen waardering en respect voor verschillen. Discussie over de moraal is zinloos. Neutralisering van de moraal.	Zwakke kanten Een exclusieve visie op de kwaliteit van het menselijk samenleven. Intolerante opstelling t.a.v. degenen die anders denken en doen. Discussie over de moraal is niet mogelijk. Monopolisering van de moraal.		Zwakke kanten Deugden resulteren niet vanzelfsprekend in moreel gedrag. Een homogene opvatting omtrent het goede wordt voorondersteld. Geen regels als het gaat om het juiste handelen bij concrete dilemma's.	Zwakke kanten Conflicterende interpretaties en toepassings- problemen bij beroep op de standaard. De algemene standaard wordt bepaald door de cultureel dominante groep.	Zwakke kanten Het blijft arbitrair wat verstaan moet worden onder algemeen nut en welzijn. Waarden en de gelijkwaardigheid en de rechten van mensen komen onder druk te staan.

© drs. J. G. Valstar 1998

 
6 Tenslotte nog een vraag: Wat zou je aan de casus 'De weg naar Chichester' willen veranderen ?

 
7 Ben je inmiddels geïnteresseerd in ethische benaderingswijzen ?
Hieronder twee Internetadressen van sites voor ethiek en toepassingen.

Ethical Decision Making
http://www.scu.edu/Ethics/practicing/decision/framework.shtml

Slide Show 'Teaching Ethics in Public Schools'
http://www.iusd.k12.ca.us/curriculum/ethics/index.htm


Terug naar Studiehoek 2; Artikelen