Hoe je over onderwijs denkt wordt in hoge mate bepaald door je eigen opvoeding en de omgeving waarin je opgroeide. Van onderwijsgevenden mag verwacht worden dat ze in staat zijn om zicht te hebben op de achtergronden van hun opvoedings- en onderwijsfilosofie. Leerkrachten maken dagelijks tientallen keuzes op basis van deze gedachten. Ze beïnvloeden er hun leerlingen mee.

Er zijn nogal wat indelingen gemaakt, om ons onderwijsland in kaart te brengen. Van de vele kiezen we er een die de belangrijkste dilemma's van een leerkracht weergeeft.

In opvoeding en onderwijs heb je te maken met twee "polen" die tegenover elkaar liggen. Theodor Litt heeft ze in een beroemd geworden boek beschreven: Führen oder wachsen lassen?
Je kunt kiezen uit: wil ik strak leiding geven aan kinderen en wil ik alles zoveel mogelijk voor ze bepalen? (führen). Of vind ik dat kinderen niet beïnvloed horen te worden en dat alles vanzelf goed komt (wachsen lassen).

De geschiedenis van onderwijs en opvoeding laat een voortdurend heen en weer pendelen zien tussen deze twee uitersten. De richting van het "laat maar groeien", ontstond in de achttiende eeuw. Rousseau was degene die deze gedachten uitwerkte. Hij leefde in de periode van de romantiek. De navolgers van Rousseau vinden dat kennis in relatie staat tot de eigen innerlijk ervaring en dat leren vanzelf gaat. Kinderen zijn uniek en dus moeten programma's op persoonlijke ontwikkeling gericht zijn. Van nature is de mens goed in de ogen van Rousseau. Wat kinderen willen is wat ze behoren te willen, vinden zijn navolgers. Er hoeft dus weinig energie gestoken te worden in de pedagogische opdracht van de school.

De negentiende eeuw werd gekenmerkt door een nadruk op führen. Strak en streng moest er naar een doel gestuurd worden. Discipline was belangrijk. ("Zucht und Ordnung muß sein..). De omringende kultuur bepaalt volledig wat er geleerd moet worden. Kennis is volgens deze opvatting objectief en zintuiglijk meetbaar. Programma's zijn dan ook op die reproduceerbare kennis gericht en het meten ervan is een belangrijk doel voor de representanten van deze stroming. De cultuur bepaalt ook wat een kind behoort te willen. Desnoods moet de eigen wil van het kind worden onderdrukt om plaats te maken voor de geldende kulturele moraal. Een substantiele ethische benadering wordt voorgestaan.

Aan het begin van de twintigste eeuw ontstaat er op het ideaal van "führen" een reactie. Een aantal beroemde onderwijsgevenden vindt, dat je meer vrijheid moet geven. Zij leggen de deugd min of meer in het midden. Kinderen moet je grote vrijheid geven, maar er moet ook gestuurd worden. Dat sturen hoort echter onopvallend te gebeuren, op de achtergrond. Kinderen komen verder in interactie met hun omgeving. Daarbij vallen in de ontwikkeling stadia te onderscheiden. Kennis ontstaat vanuit een evenwichtige relatie tussen het onderzoekende individu en de probleemsituatie. Leren doe je in deze opvatting ook samen met je omgeving en niet uitsluitend individueel.Vanuit een smalle basis van algemene waarden en normen is er sprake van rationele ethische principes die de grondslag vormen voor handelen. Bekende pedagogen als Freinet, Petersen, Montessori en Parkhurst brengen deze gedachten in de praktijk. Ze stichten scholen die er tot op de dag van vandaag nog zijn. Deze beweging uit het begin van deze eeuw wordt wel reformpedagogiek genoemd.

In de jaren zeventig bloeiden de ideeën van Rousseau weer sterk op. Economisch ging het ons voor de wind en daarmee nam de behoefte aan vrijheid toe. De "anti autoritaire beweging" wilde kinderen volkomen vrij laten. Nederland kende een aantal anti-autoritaire scholen en crèches. In de jaren tachtig en negentig van onze eeuw zien we dat het schoolklimaat weer in de richting gaat van "führen". Door de economische recessie wordt er "no nonsense" gedrag verlangd van mensen. Aanpassen en accepteren van leiding zijn weer in. Vrijheid wordt steeds meer ingeperkt en gevangen in regelgeving. Het schoolwerkplan, waarin scholen zelf hun visie mochten neerleggen, maakt plaats voor eindtermen in opdracht van de regering samengesteld. Prestaties moeten gemeten worden en de staat wenst nationale toetsen. Scholen worden op meetbare prestaties beoordeeld.
De resultaten van deze toetsing dienen nationaal gepubliceerd te worden. Dat betekent grote aandacht voor onder meer leerlingvolgsystemen en andere administratieve componenten. Deze trend zet zich ook door in de jaren negentig. Daarnaast beklemtoont de onderwijsminister echter het zelfstandig leren, leren leren en het zelfstandig construeren van eigen kennisbestanden. Leren moet "op maat" plaatsvinden en aangepast zijn aan de mogelijkheden en capaciteiten van de lerende (adaptief). Deze stelling staat op gespannen voet met eindtermen en antionaal geldende curricula.
In onderstaand schema hebben we de drie richtingen kort aangegeven:

Uitgaande van de vraag naar de vrijheid van kinderen zou je de stromingen als volgt kunnen weergeven:

"Führen"	KIND <-------- OMGEVING De omgeving bepaalt wat het kind hoort te doen
"Wachsen lassen"	KIND ----------> OMGEVING Het kind bepaalt hoe het met de omgeving zal omgaan
Combinatie	KIND <---------> OMGEVING In dialoog met elkaar wordt bepaald wat en hoe er geleerd zal worden

In het volgende schema worden de stromingen nog wat gedetailleerder bekeken. Aan de hand daarvan gaan we na wat de consequenties zijn voor de leersituatie. Een onderdeel daarvan is de software die een school kiest en de visie die er is ten aanzien van multi-media en ICT.
Het zal duidelijk zijn dat een school die een combinatie nastreeft tot heel andere keuzes komt dan een op "Führen" gerichte instelling. Natuurlijk is ieder overzicht een scheiding die er zwart-wit uitziet. In de praktijk kun je echter wel zien dat een school tendeert in de richting van... Meestal zijn er, in de persoon van de leerkrachten, meerdere opvattingen aanwezig.

Stromingen in het onderwijs (beknopt overzicht)

Führen ------------------------------------------------------------------------ Wachsen lassen

KIND <------ OMGEVING führen KIND <-------> OMGEVING combinatie/interactie KIND -------> OMGEVING wachsen lassen de cultuur bepaalt welke kennis en vaardigheden moeten worden overgenomen kind als uitgangspunt in relatie tot kennis en vaardigheden "zelfontplooiing" alles vanuit het kind kind is vrij, uniek ontwikkeling gaat via gestuurd leren in interactie met de omgeving komt een kind verder; er zijn stadia ontwikkeling gaat vanzelf kennis is objectief, herhaalbaar; kennis kan zintuiglijk worden gemeten kennis is evenwichtige relatie tussen onderzoekend individu en probleemsituatie kennis staat in relatie tot de eigen innerlijke ervaring je leert dank zij je omgeving je leert in samenspraak met je omgeving leren gaat vanzelf cultuur bepaalt wat kind hoort te willen substantiële ethische benadering rationele ethische principes zijn grondslag voor handelen er is een smalle basis van algemeen geldige waarden en normen procedurele ethische benadering kind heeft maximale vrijheid wat kinderen willen is wat ze behoren te willen op reproduceerbare kennis gerichte programma's op onderzoek gerichte programma's op persoonlijke ontwikkeling gerichte programma's

Afhankelijk van het economisch klimaat, pendelen de opvattingen voortdurend tussen führen en wachsen lassen. Ook het Nederlandse onderwijsklimaat kent deze golfbeweging. Zoals al gesignaleerd bevindt ons land zich in een tweeledige ontwikkeling. Enerzijds is er de meer gesloten opvatting waarbij van regeringszijde gestuurd wordt (kerndoelen,beroepsprofielen, nationaal curriculum, controle op onderwijsresultaten en publikatie daarvan, meten van kennis, duidelijk beleid ten aanzien van waarden en normen). Anderzijds wil ons ministerie graag het leren zo vrij mogelijk ingericht zien, daarbij rekening houdend met verschillen in leertempo, ontwikkeling, culturele achtergrond etc. Daarbij moet er sprake zijn van leren leren, adaptief onderwijs en dient een proces van levensland leren op gang te worden gebracht. Kennis moet zoveel mogelijk zelf worden samengesteld door onderzoekend bezig te zijn .Met name de introductie van ICT roept deze wensen op, zoals neergelegd in de nota "Investeren in voorsprong".

Opleidingsdidaktiek.
Deze draagt de sporen van bovengenoemde tweedeling. De stroming die zowel het leiden als het laten groeien wil benadrukken hanteert daarbij een aantal gereedschappen. Daarvan zijn de voornaamste:

• Uitgaan van het persoonlijk referentiekader van de student (subjektief concept).
  Het onderwijs moet rekening houden met deze persoonlijke standpunten en concepten van de aanstaande leerkracht.
• Uitgaan van praktische en realistische contexten bij het leren.
  Pabo studenten moeten meer in de praktijk kunnen werken. De leraar in opleiding (LIO) is een uitwerking van deze gedachte. Ook in de cognitieve sfeer zoeken veel vakgebieden naar realistische echte contexten. Deze motiveren meer doordat ze laten zien waarom een bepaalde leerstofinhoud noodzakelijk is. ICT reikt middelen aan die de realiteit naderbij kunnen brengen.
  Deze nadruk op contexten brengt een hernieuwde interesse met zich mee voor het begrip "leeromgeving". Daaronder wordt verstaan een zorgvuldig voorbereide situatie waarbinnen in optimale vrijheid geleerd kan worden. Nieuw is daarbij het gebruik van multi-mediale en ICT leeromgevingen.
• Leren moet actief en zelfstandig plaatsvinden.
  Met name voor waarden en normen geldt dat een actief proces noodzakelijk is om tot aanvaarding van nieuwe inzichten te komen.
• Zelfstandig leren wil niet zeggen dat het uitsluitend individueel plaatsvindt. Er is een sterke belangstelling voor samenwerkend leren (cooperative learning). Het gebruik van ICT geeft een nieuwe dimensie aan deze al lang gehanteerde technieken. Samenwerken wordt nu mogelijk onafhankelijk van tijd en plaats. Ook kan met zeer uiteenlopende samenstellingen gewerkt worden, waardoor inzichten verbreed en verdiept worden.
• Constructivisme.
  In het voetspoor van de reformpedagogen is de belangstelling voor contructivistisch leren toegenomen. Leren wordt daarbij gezien als een actieve aangelegenheid waarbij de student nieuwe informatie zelf verwerft en relateert aan al aanwezige kennis. Daardoor groeit het kennisbezit snel. Doorgaans heeft de lerende ook een doel voor ogen.

• Toetsen.
  Steeds meer worden schoolgebonden en nationale toetsen afgenomen. De grond waarop wordt vergeleken is voor de deelnemers niet altijd duidelijk. Het effect, nationaal uitgemeten, des te groter: een selectie volgt doorgaans.
• Nationale curricula en eindtermen
  De kans bestaat dat leerkrachten hun vrijheid beknot zien doordat ze in toenemende mate moeten uitvoeren wat door anderen is bedacht. De autonomie van docenten en scholen vermindert daardoor. De wetgever hoopt door een uniform(er) curriculum meer greep te krijgen op de kwaliteit. Het begrip kwaliteit echter is poly-interpretabel en wordt veelal gezien als aspect van cognitief gedrag, waarbij emotionele en psycho-motorische elementen in de minderheid zijn.

In bovenstaande paradoxale situatie, zwevend tussen twee stromingen, verkeert de opleiding op dit moment. Voor hetontwerpen van een multi-mediale leeromgeving betekent het dat er keuzes moeten worden gemaakt en verantwoord.

Binnen het project normen en waarden ligt de nadruk op het gecombineerde concept, waarin zowel fuhren als wachsen lassen een rol spelen. Het CD Rom prototype "De Bus" laat daarvan een voorbeeld zien.

Terug naar Studiehoek 2: Artikelen