Inleiding

Lesgeven over de Holocaust om het verleden en de mens te leren kennen.
De Holocaust laat zien hoe 'slecht' de mens kan zijn, maar ook hoe een mens boven zichzelf uit kan stijgen.
Agressie zit in ieder van ons. Leren van de Holocaust kan ons helpen om agressie te gaan gebruiken om te creëren in plaats van te vernietigen, om te laten zien hoe je aan je leven kunt bouwen in plaats van te vernietigen. Het is een aangrijpend onderwerp en het moet met de nodige pedagogische verantwoordelijkheid gebeuren. Voor een (aanstaand)leerkracht is het vooral van belang dat die de jeugd waarschuwt voor vergelijkbare gebeurtenissen die zich nog steeds voordoen. Primo Levi, overlevende van Auschwitz, zei het zo: "Het is gebeurd en kan dus weer gebeuren. Dat is de kern van wat wij te zeggen hebben".

In deze les wordt de Holocaust (grieks voor 'algehele verbranding'; de Joden gebruiken de term 'Sjoa'; de Duitsers de term 'Endlösung'/definitieve oplossing) niet zozeer vanuit Nederlands perspectief bekeken. De vernietiging van de Joden was een Europese kwestie.

Het gaat ook niet alleen om de slachtoffers en daders maar vooral ook om de omstanders/toekijkers; de grootste groep. Om een begin te maken met het leren begrijpen van de Holocaust moet de leerling zich verplaatsen in alle drie; slachtoffer, dader en omstander.
In de Holocaust wordt duidelijk wat er gebeurt bij een gebrek aan liefde en warmte; bij een onvermogen tot identificatie; het onvermogen je te verplaatsen in andere mensen en een andere situatie.

Het volgende lesmateriaal en de werkvorm hopen de leerlingen te stimuleren tot nadenken ook over zichzelf als 'omstander' (slachtoffer en dader); haat en agressie in jezelf niet gedachteloos uitleven op andere mensen en voorwerpen.
Keuzen maken en verantwoorden voor jezelf zonder je vanzelfsprekend aan te sluiten bij een meerderheid.
 

Samenvattend

Bij de keuze van het lesmateriaal staat de inleving dus centraal.
Lesgeven over de Holocaust heeft tot doel het bevorderen van empathie.
Empathie met slachtoffers, daders en omstanders van de Holocaust.
Als 'eenvoudig' begin is gekozen voor een 'bekende' foto die leerlingen aanspreekt.
De actualiteit (o.a. de situatie in Kosovo / Oost Timor), maakt duidelijk dat de Holocaust van toen verbonden is met onze wereld van nu. Het is gebeurd, het lijkt nu weer te gebeuren en kan in de toekomst weer gebeuren.
De les kan worden ingepast als er wordt lesgegeven over de Tweede Wereldoorlog of rond de data 4 en 5 mei.
Op de achtergrond speelt mee dat er groepen zijn in onze samenleving die de holocaust ontkennen of de ernst daarvan in twijfel trekken.

 

De Fotoles

 
Inleiding
Deze les is een aantal malen aan de orde geweest in een module op de afdeling HPO van de Gereformeerde Hogeschool te Zwolle. Derde jaars pabo-studenten hebben daarna de les uitgevoerd tijdens hun stage op een groot aantal basisscholen verspreid over heel Nederland. Dit gebeurde het meest in groep 7 en 8 van de basisschool.
In bijna alle gevallen kwam er positieve respons zowel van de leerlingen (hun ouders) als van de werkbegeleiders. Stimulerende randvoorwaarden waren o.a.: Projectie van de hele foto (en daarna steeds gedeeltelijk afdekken zodat de fragmenten duidelijk naar voren kwamen) met behulp van een overheadprojector.
Voor iedere leerling een setje werkbladen.
De leerlingen zitten in een U-opstelling zodat ze elkaar kunnen zien en dus de communicatie tot zijn recht komt.
Ruimte/gelegenheid bieden zodat iedere leerling zijn 'eigen verhaal' kan vertellen.
 

Werkwijze

- De leerlingen schrijven hun eigen verhaal naar aanleiding van de foto(fragmenten) en de vragen /opdrachten die de leerkracht daarbij geeft.
- De leerlingen brengen hun eigen verhaal zoveel mogelijk plenair naar voren. In al die afzonderlijke verhalen blijken achteraf stukjes te zitten van het 'echte' verhaal.
- De leerkracht vertelt het 'echte' verhaal op de foto en evalueert de verschillende verhalen van de leerlingen.
 

* Contextinformatie op Internet:

http://www.fh-lippe.de/~bmeyer/warschau.html
http://home8.inet.tele.dk/aaaa/Holocaust2.htm
 

Leerkrachtinstructie

De volgende vragen zijn dus er vooral op gericht de inleving tot stand te brengen. Stel de vragen niet te snel; stimuleer de leerlingen om hun antwoorden kernachtig te formuleren. Heb je geen overheadprojector om de foto mee te projecteren dan zijn vergrote kopieën ook een mogelijkheid.

1.
"We bekijken eerst de hele foto".
"Wat zie je op de foto gebeuren volgens jou?"
"Waar en wanneer denk je dat de foto gemaakt is?'
"Schrijf dit (in stilte/zonder overleg) op voor jezelf".

2.
"We gaan nu naar enkele mensen op deze foto kijken".
De foto wordt zo afgedekt dat alleen de jongen zichtbaar is.
"Eerst kijken we naar deze jongen. Geef hem een naam. Bedenk dus hoe hij heet. Hoe oud is hij? Wat denkt(zegt) hij (zachtjes)"?
"Wat heeft hij gedaan tot vlak voor het moment dat de foto gemaakt wordt? Waar is hij mee bezig geweest? Spelen? School?"
"Hoe is het verder gegaan met hem na dit moment? Op deze dag?"
"Heeft het geholpen dat hij zijn handen omhoog steekt? Heeft hij het overleefd?

3.
De foto wordt zo afgedekt dat alleen de vrouw zichtbaar wordt.
"Nu kijken we naar de vrouw. Geef haar een naam? Hoe heet ze dus?"
"Wat is zij van de jongen? (familie? buurvrouw? onbekende?)'
Ze lijkt zich om te draaien. "Wat zegt ze? Wat denkt ze"
"Hoe is het verder met deze vrouw gegaan/afgelopen?"

4.
De foto wordt zo afgedekt dat alleen de soldaat zichtbaar is.
"We kijken nu naar deze soldaat? Geef hem een naam? Hoe heet hij?
"Wat denkt hij? Wat heeft hij gedaan voordat de foto genomen werd? Is hij getrouwd? Heeft hij een vrouw en misschien ook wel een kind? Hoe vindt hij het wat hij aan het doen is?"
"Hoe is het verder met deze soldaat gegaan/afgelopen?"

5.
De hele foto wordt weer zichtbaar gemaakt.
"Bekijk de hele foto nog eens, lees wat je er in het begin bij hebt opgeschreven. Wil je er nog iets aan veranderen of er meer bij schrijven? Doe dat dan nu nog even."

 

Werkwijze

A.
De leerkracht geeft leiding aan het plenair terug laten vertellen van het 'eigen' verhaal van de leerlingen.

Enkele leerlingen (hoeveel is afhankelijk van de situatie/groepsgrootte) vertellen waar ze denken dat de foto over gaat. De diversiteit in de inhoud van de verhalen is te vergroten door bijvoorbeeld de vraag: "Wie heeft er iets heel anders bedacht?"

B.
Alle leerlingen vertellen de naam die ze de jongen hebben gegeven.
De leerkracht kan eventueel ook nog vragen naar het 'waarom' van die naam.
Ook vertellen ze hoe ze denken dat het met de jongen is afgelopen.
De leerkracht kan dit ook weer even op 'scherp' stellen door een tegenstelling tussen goed en slecht te benadrukken en dan deze keuze laten illustreren met diverse verhalen.

C.
Alle leerlingen vertellen de naam en benoemen de relatie waarin de vrouw tot de jongen staat. Met betrekking tot hoe het is afgelopen is een zelfde werkwijze als bij 2 hierboven te volgen.

D.
Alle leerlingen noemen de naam van de soldaat .
Met betrekking tot zijn gedachten en motieven kun je weer een selectie maken en de diversiteit is weer te bereiken met een zelfde werkwijze als bij 1 hierboven.

E.
De leerkracht kan nu een poging doen om de leerlingen over hun verhaal en zichzelf te laten nadenken.
Enkele voorbeeld-vragen:
"Wie heeft een verhaal dat goed/slecht afloopt?"
"Hoe vind je het dat jouw verhaal goed/slecht afloopt?"
"Hoe komt het dat jij een verhaal hebt bedacht dat goed/slecht afloopt?"
("Van wat voor soort verhalen/boeken hou jij het meest? Die goed/slecht of open aflopen?")

De leerkracht vertelt het ECHTE verhaal achter de foto. Tijdens dit verhaal kan hij verwijzen (als dat zo is) naar stukjes 'echt' verhaal die hij al gehoord heeft van de leerlingen.

 

Het verhaal bij de foto

Heel lang hebben we alleen deze foto gehad zonder dat bekend was wie er op stond. En heel veel mensen hebben misschien ook gedacht: "Wie is die jongen?/Hoe zou het toch afgelopen zijn met die jongen?".

Een van die mensen was Matti Jahani Karila een Finse filmer en hij besloot het uit te gaan zoeken en er een documentaire/film over te maken en die kwam in 1993 klaar en toen wist hij bijna alles over deze foto.....
Hij had de foto overal ter wereld waar nog Joden woonden verspreid en ook reisde hij zelf naar die plaatsen toe om mensen te spreken.

De foto is gemaakt omstreeks begin april 1943 in het getto(de Jodenwijk) van Warschau. Een Duitse commandant Jürgen Stroop liet die foto's maken.

Commandant Jürgen Stroop (derde van links).

De vrouw en de mensen om haar heen zijn familie van de jongen (tante, neven/nichten). Hij was zijn eigen ouders en broer al kwijtgeraakt (zijn ouders waren vermoord en zijn broer is verdwenen). Ze zijn met z'n allen vervoerd naar kamp Bergen Belsen (het zelfde kamp waar Anne Frank gestorven is). Niemand van hen bleek dat overleefd te hebben.

Meneer Karila dacht ook heel lang dat de jongen ook dood was.....
Totdat er iemand bij een bijeenkomst een foto in zijn handen kreeg van een kennis met de bekende vraag:
"Ken jij soms iemand op deze foto?"
Hij antwoordde: "Dat jongetje ben ik!"
Tsvi Chaim Nussbaum; geboren in 1935; 8 jaar oud toen de foto werd genomen en dat moment helemaal vergeten totdat hij de foto terugzag.
Na de oorlog gaat hij eerst in 1945 naar Israël komt daar bij verre familie terecht en zij vertrekken in 1953 naar de Verenigde Staten. Hij gaat later medicijnen studeren en wordt keel/neus- en oorspecialist; woont in Rockland County in de staat New York en is getrouwd en heeft 4 dochters en twee kleinkinderen.
Dat is er dus geworden van het jongetje op de foto uit Warschau !!!!

Auteur:
Kees van Loon, docent aan de Gereformeerde Hogeschool te Zwolle.

Terug naar Lessuggesties