"Wat komen jullie als lerarenopleiders uit Nederland hier zoeken ?", vraagt de eigenaresse van ons hotel nieuwsgierig. We leggen uit dat we wat willen leren van de nieuwe ontwikkelingen ten aanzien van de pedagogische opdracht in het Amerikaanse onderwijs. Maar van character education heeft ze nog nooit van gehoord. Even zwijgt zij stil om vervolgens haar hart te luchten over de moral decline in de Amerikaanse samenleving. Zij eindigt haar klaagzang met: "I feel embarrassed; wat komen jullie zoeken in een land waar zelfs de president kan worden aangeklaagd voor een seksueel delict ?"
Een elektricien die aan dezelfde tafel zit, bevestigt haar veronderstelling dat de opvoeding van kinderen in de Amerikaanse situatie voor ons niet interessant kan zijn. "Hoezo, character education ? Vergeet het maar. Alles draait hier om geld; money is the bottomline. Ook al zou ik dat willen, aan het opvoeden van mijn kinderen kom ik niet toe. Ik kan alleen maar contractwerk krijgen. Weet je wat dat betekent ? Telkens drie maanden ver van huis. Ze laten jullie alleen maar de mooie kant zien en niet de realiteit van Amerika".

 
Politie op school

Een politieagent in uniform loopt over de gangen van een school in Chicago. Voor de leerlingen van groep vijf is dat een dagelijks gebeuren. Zij kijken er niet van op. De agent hoort bij de school, net zoals de conciërge, die van elke bezoeker de persoonsgegevens noteert. Boven zijn hoofd hangt met grote letters de tekst: "Er is een heel dorp nodig om een kind op te voeden". Dat mag dan waar zijn, maar een agent met een pistool aan z'n riem, past naar ons idee niet in het beeld van wat een school zou moeten zijn. Even later krijgen we van de directrice Sylvia Gibson te horen dat haar school net twee jaar geleden werd heropend. En het zal haar niet gebeuren wat haar voorganger overkwam. Hij moest de school sluiten vanwege de terreur die niet meer te keren was. Sylvia Gibson is het schoolvoorbeeld van een schoolmanager met karakter. Zij straalt naar leerlingen en onderwijsgevenden haar idealen uit. Character education als zodanig beschouwt zij niet als iets nieuws: "Wij brengen het al in de praktijk", stelt Sylvia heel nadrukkelijk. "Goed onderwijs begint met een duidelijk toelatingsbeleid. Ouders die hun kind willen laten inschrijven moeten eerst een contract onderschrijven waarin de wederzijdse plichten en zijn vastgelegd. Wij willen hardmaken dat ouders en onderwijsgevenden een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid voor de opvoeding dragen. Het draait allemaal om duidelijkheid. In het onderwijs moet je op alle niveaus aangeven welke concrete verwachtingen je van elkaar hebt. Je moet leerlingen niet in het ongewisse laten. Ach, die agent op school waakt over onze veiligheid, meer niet. Ik wil geen wapendetectors en videosystemen in de school; dat is het begin van het einde".
Aan het prikbord in de werkkamer van Sylvia hangt een portret van Martin Luther King.

 
Een integrale aanpak

Phyllis Smith Hansen werkt op een basisschool in de State of New York. Zij is een van de nieuwe generatie van bevlogen onderwijsgevenden die zich met hart en ziel inzetten voor de persoonsvorming van de leerlingen.
Phyllis: "De school is de spiegel van de samenleving. En het gaat niet goed met Amerika. Het morele verval is overal aanwezig en dat merk je aan het gedrag van leerlingen in de school. Character education is voor onderwijsgevenden en de leerlingen een absolute voorwaarde om te overleven. Zonder een besef van respect en verantwoordelijkheid in de klas valt er niets meer te onderwijzen en te leren. Dan kun je de school wel sluiten.
Dat kinderen zonder enig besef van moraal de school binnen komen valt hen niet te verwijten. Ouders realiseren zich niet meer dat zij hun kinderen moeten opvoeden.
Ook al is onze school een typische plattelandsschool, zeker 55% van mijn leerlingen komt uit gebroken gezinnen. Ouders zijn te druk met zichzelf bezig, of met het verdienen van de kost. Vandaar dat wij het accent leggen op de school als veilige leefgemeenschap, waarbinnen menselijke waarden kunnen worden geleerd. We organiseren ook ouderschapscursussen, maar je krijgt geen greep op de ouders die zoiets het hardst nodig hebben. Die komen gewoon niet.
Kenmerkend voor character education is dat wij enerzijds allerlei waarden expliciet benoemen en bespreekbaar maken. We proberen al heel vroeg bij leerlingen een ethische code te ontwikkelen. Diezelfde code wordt permanent door de onderwijsgevenden gepraktiseerd. Om een voorbeeld te geven: wanneer een leerling uit de klas wordt gestuurd, krijgt hij geen straf, maar een goed pedagogisch gesprek met een andere leerkracht die voor deze taak is uitgeroosterd. Zo'n gesprek gaat over de oorzaken van het incident en om de vraag hoe het probleem opgelost of voorkomen kan worden. Het incident en de gemaakte afspraken komen zwart op wit te staan in een protocol, compleet met de handtekening van de leerling. Zo maak je van de verantwoordelijkheid binnen de school een concreet item. Het is in het begin wel wennen, maar deze benadering werkt heel effectief. De leerlingen worden zich zo bewust van de betekenis van waarden en normen voor het alledaagse gedrag.
Kijk, waar het om gaat is dat we de waarden hier niet als vrijblijvend kreten aan de muur prikken: we proberen vooral ook te doen wat we zeggen. Niet alleen reactief als zich problemen voordoen met een leerling; wij hebben gekozen voor een integrale aanpak van waarden en normen in het leerplan. Achter onze proactieve benadering zit het totaalconcept van de pedagoog Thomas Lickona".

 
Trendsetters

Het waren met name Thomas Lickona (Cortland University) en zijn collega's Edward Wynne (University of Illinois Chicago) en Kevin Ryan (Boston University) die vanaf de jaren '80 harde kritiek hebben uitgeoefend op het fenomeen van 'self-destructive behavior' onder de Amerikaanse jeugd. (Hun met cijfers gestaafde opsommingen van negatief gedrag liegen er niet om. Zo is bijvoorbeeld de geweldscriminaliteit bij jongeren tussen 1960 en 1992 verzesvoudigd.
Hoewel het bovengenoemde drietal de mening was toegedaan dat de school alleen het kwaad niet zou kunnen keren, waren zij ervan overtuigd dat het onderwijs toch een effectief antwoord zou moeten geven op het toenemende waardenrelativisme in de samenleving en in het onderwijs. Edward Wynne benadrukte met name het belang van gedragsregels binnen de school. Kevin Ryan voerde een pleidooi voor de ontsluiting van deugden via de inbreng van waardevolle literatuur.
Thomas Lickona kwam zelfs met een schoolbreed en maatschappijgericht waardenconcept, dat in 1991 werd gepubliceerd onder de titel 'Education for Character, How Our Schools Can Teach Respect and Responsibility'.
Naar het zich laat aanzien is deze praktische vertaling van de pedagogische opdracht van het onderwijs in niet geringe mate doorslaggevend geweest voor de herwaardering van de 'virtues' in het Amerikaanse schoollokaal. Methoden als 'waardenverheldering' (Simon / Raths) en 'moreel redeneren' (de vroege Kohlberg) worden inmiddels alom gediskwalificeerd, omdat zij respectievelijk eenzijdig relativistisch en eenzijdig cognitief gericht zijn.
* Voor een uitvoerige beschrijving van comprehensive approach van Thomas Lickona verwijzen we naar de site: http://www.cortland.edu/www/c4n5rs/home.htm

 
Discussie

De verrassende come-back van de character education, heeft geresulteerd in de opkomst van regionale en nationale samenwerkingsverbanden en een lawine van publikaties. Een kernprobleem blijft de kwestie van de legitimatie van basiswaarden of deugden voor de public schools. Ook al beschouwen veel Amerikanen hun land als God's own country, de scheiding tussen Kerk en Staat weerhoudt hen in de regel om te kiezen voor een fundering met een specifieke levensbeschouwelijke of godsdienstige signatuur. Zoiets zou immers afbreuk doen aan het principe van de public schools. Sommigen legitimeren hun keuzen veiligheidshalve op de deugdenleer van Aristoteles, of op waarden uit de Amerikaanse Grondwet. Anderen beroepen zich eenvoudigweg op humanitaire waarden waarover een algemene consensus zou bestaan. Weer anderen beroepen zich op wetenschappelijk onderzoek, om aan te tonen dat bepaalde waarden cross cultureel en derhalve universeel zijn. Hoe dan ook, inmiddels dringt het besef door dat waarden en deugden niet 'los' verkrijgbaar zijn. Niel Postman pleit daarom voor een fundering in samenhangende 'narratives' met contradictionaire waarden. Dergelijke open waardenconfiguraties bevorderen volgens Postman enerzijds de noodzakelijke openheid en dynamiek in de morele discussie. Anderzijds bieden zij een garantie tegen het gevaar van moralisering en dogmatisering van de ethiek binnen de school.

Vanuit het erfgoed van hun leermeester Kohlberg bekritiseerden Elliot Turiel en Larry Nucci onlangs de 'grabbelton praktijken' waarmee men op een willekeurige wijze een set van (liefst eigen) waarden en deugden naar boven haalt. Zij pleiten voor een hiërarchische ordening op basis van 'justice' als universele begrip.
Naar hun opvatting komt er van character education alleen iets terecht als er sprake is van een twee sporenbenadering. Kortweg gaat het hen om een strategie die (a) focust op het psychologische ontwikkelingsproces van de leerling tot morele persoonlijkheid, en die (b) gelijktijdig recht doet aan de ontwikkeling van morele deugden zoals gerechtigheid en zorg voor anderen. .

Het zijn vooral de oud-leerlingen van Kohlberg die blijven hameren op de noodzaak om onderscheid te maken tussen drie domeinen: a) morele waarden ('justice' en 'fairness'), b) algemene conventies, en c) persoonlijke voorkeuren. Morele waarden en conventies mag men niet met elkaar verwarren. Bij het leren verwerven van waarden en het aanleren van groepsgebonden conventies gaat het om kwalitatief verschillende processen. Voor dit fundamentele verschil zouden degenen die character education reduceren tot gedragstraining, geen antenne hebben.
Hen treft het verwijt van de Kohlbergianen, dat zij geen recht doen aan het psychologische ontwikkelingsproces, waarbij leerlingen hun eigen waarden leren construeren. De simpele gedragshabituering met een lijstje van deugden die de toevallige cultureel dominante groep worden bepaald, zou de leerlingen tenslotte niet voorbereiden op de gewenste samenleving van de toekomst, maar op de bestaande orde.

 
Consensus

De hierboven summier beschreven punten van discussie (- er spelen meer kwesties), maken duidelijk dat het debat over de pedagogische opdracht van het onderwijs in alle hevigheid gaande is. De vertaalslag naar de onderwijspraktijk heeft inmiddels wel tien verschillende definities van character education opgeleverd. Desalniettemin kan melding worden gemaakt van een benadering die bepalend lijkt te zijn voor de verdere ontwikkeling. Het betreft het alom geprezen Child Development Project in Californië, een integraal programma voor het basisonderwijs, dat gericht is op de sociale en morele ontwikkeling van kinderen. Kenmerkend voor het programma is met name de constructivistische visie op het leren en de intentie om de school te veranderen in een 'caring community'.
Er is nog een reden om de ontwikkeling van de character education in Amerika met aandacht te blijven volgen. Ondanks alle verschillen ten aanzien van het wat en het hoe, bestaat er inmiddels een nationale consensus over de noodzaak om binnen de context van het onderwijs te komen tot een expliciete ontwikkeling van waarden en normen bij leerlingen. Die consensus heeft vorm gekregen in de Character Education Partnership. In deze koepelorganisatie werken alle richtingen eendrachtig samen aan de uitwerking van de pedagogische opdracht van het onderwijs.

* Een tip voor geïnteresseerden: de Character Education Partnership heeft een site op Internet http://www.character.org

 
Voorsprong

Amerika is Nederland niet. Men zegt wel eens dat alles daar groter is. Die vergelijking gaat naar onze mening in ieder geval op voor de sociaal maatschappelijke uitdagingen, waarop men in het Amerikaanse onderwijs pedagogische antwoorden probeert te formuleren. En al mogen de Nederlandse en Amerikaanse contexten verschillen, de vraag naar de vorm en de inhoud van de pedagogische opdracht is van identieke aard. De school, de ouders en de samenleving dragen immers een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid om de leerlingen voor te bereiden op de maatschappij van de toekomst. In Nederland heeft met name minister Ritzen zich opgeworpen als pleitbezorger van deze verantwoordelijkheid. Hij heeft de pedagogische opdracht van het onderwijs getypeerd als een complexe aangelegenheid, waarin drie aspecten samenkomen: (1) de voorbereiding van de leerlingen op het leven in de democratische samenleving, (2) de relatie tussen onderwijs en levensbeschouwing en (3) de verhoudingen binnen scholen". Juist op deze drie punten heeft men in Amerika een concrete voorsprong.

* Voor informatie over recente literatuur, discussies, organisaties, etcetera, verwijzen we naar de site van Larry Nucci: http://www.uic.edu/~lnucci/MoralEd/index.html

- Deze reisimpressie werd gepubliceerd in het Mededelingenblad van de Faculteit Onderwijs van de Christelijke Hogeschool Windesheim.

Notities bij een verkenning - november 1997.

Terug naar Studiehoek 2; Artikelen