"Over waarden en normen gesproken:
het vreemde is dat bijna iedereen het er over eens is, dat er iets
moet veranderen. Maar over de vraag hoe dat dan moet in de
onderwijspraktijk, wordt in de lerarenopleiding niet goed
nagedacht. Als aankomende leraar krijg je op dit punt
onvoldoende know how mee..."

Katrien schreef: Hallo, ik heb hier net even het hele debat zitten lezen. Ik werd er zowaar vrolijk van. Gewoon al omwille van de vele mensen die dit thema blijkbaar belangrijk genoeg vinden om erover in dialoog te gaan. Tof! Ikzelf zit in mijn tweede jaar onderwijzersopleiding in Gent (België) en ik mis in onze opleiding (onder andere) het aspect ‘waarden en normen'. Eigenlijk zijn we vooral bezig met didactiek en nog eens didactiek. Allemaal belangrijk en erg boeiend, maar volgens mij is dat slechts één onderdeel van onze toekomstige taak... In dat opzicht sluit ik mij volledig aan bij wat Wouter Pols schreef:  "Nee, wat ik mis is echte pedagogische discussie; een discussie waar de ethiek van het opvoeden en en onderwijzen voorop staat. Waar sta ik als leerkracht? Hoe verhoud ik mij ten opzichte van mijn leerlingen, mijn collega's, de ouders van mijn leerlingen etc. Wat is mijn taak als opvoeder; wat als onderwijzer?" Dit soort vragen zijn m.i. belangrijk genoeg om in de opleiding te behandelen, maar helaas heb ik dat nog niet weten gebeuren. Ik voel wel dat deze vraag leeft onder docenten, maar dat wordt te weinig overgebracht naar studenten... Jammer! Het is nochtans belangrijk genoeg om hierbij stil te staan , want ... (en ik laat weer het woord aan Wouter Pols:) "Want wat is opvoeding en in het verlengde daarvan onderwijs: deelnemen en laten deelnemen, communiceren dus. Maar dat kan pas als we gepositioneerd zijn. Een onderwijzer, of onderwijzeres moet een instituteur zijn: hij of zij moet communicatieprocessen institutueren. Pas als je binen zo'n communicatienetwerk gepositioneerd bent, kun je leren. We moeten dus praten over het hoe van het onderwijs; het hoe van de ethiek van het onderwijs..." Volledig mee akkoord! En precies ivm dit positioneren vraag ik me af wat daarvoor op de andere pedagogische hogescholen gebeurt. Allerlei ervaringen en meningen worden erg op prijs gesteld! (Niet in het minst om te gebruiken in gesprekken met mijn docenten ivm dit onderwerp... ;-))

Johan Valstar schreef: Bedankt Paul voor je kritische en zeker terechte opmerking. - De laatste tijd heeft het onderhoud van deze site stilgelegen in afwachting van een overname door een uitgever. Overigens wordt op zeer korte termijn een tussentijdse update verzorgd van de rubrieken 'Discussie' en 'Actueel'. Ten aanzien van de thematiek van Waarden & Normen zijn boeiende ontwikkelingen gaande en valt veel interessant nieuws te melden. - Tenslotte nog een opmerking. Uit reacties en de gegevens van de Goliath-statistiek blijkt dat waardering en de belangstelling voor de Site W&N blijvend is. Voor de lerarenopleiders die dit pedagogische medium hebben neergezet, is dit een reden om verder te gaan op de ingeslagen weg.

paul boersma schreef: lieve mensen - wat is de zin van een eindeloze discussie over de zin van waarden als niemand de discussie bewaakt en er leiding aangeeft? nu is het net of alles wat men maar wil zeggen aan dit medium toevertrouwt zonder dat er lijn in zit? dit is mijn meest brandende vraag van dit nieuwe internetmedium

S Nagtegaal schreef: Alles is relatief, zo ook onze meningen over normen en waarden, wat de een accepteert, vind de ander abnormaal. Maar er zijn grenzen waar we vrijwel allemaal tussen vallen. Buiten die grenzen moeten we accepteren wat redelijk is (ook al is het jou onbekend). Sta open voor andere culturen! Zij hebben andere normen en waarden, maar zijn ook mensen

Wendy schreef: Waarden en normen zijn voor iedereen anders, het ligt er maar net aan hoe je opgevoed bent en wat je meegemaakt hebt. Ik zit op een agrarische lerarenopleiding (APH STOAS) en ik vind dat er bij ons te weinig met normen en waarden gedaan wordt, wel moeten we nadenken over onze eigen normen en waarden maar er wordt niet echt ingegaan op het toepassen in de praktijk.

Tjarco Duinstra schreef: Als er iets oninteressant is, dan is dat wel praten over normen en waarden. Normen en waarden zijn net als verkeersregels. Als je ze eenmaal kent, en wie kent ze niet, dan moet je ze gewoon toepassen. Wat wel interessant is, is wat mensen te vertellen hebben over wat ze 'in het verkeer' meemaken. Waar ze naar toegaan en waarom. Waar ze geweest zijn en hoe het daar was. Voor meer informatie, zie ook: www.filmview.nl (echelon).

Marinka schreef: Bijna iedereen weet wat wel en niet "normaal" is. Alleen niet iedereen heeft dezelfde grenzen. Hier bedoel ik mee dat de een b.v. nooit een ander zal slaan, maar dat de ander vind dat dat wel kan, maar tot op een zekere hoogte, dus niet zomaar. Iedereen heeft (volgens mij) dezelfde primaire gedachtes, maar de waarde die men eraan hecht is verschillend.

Hans schreef: Elk kind heeft de beschikking over eigen normen en waarden. Het punt is m.i. dat wij deze niet kunnen zien / willen zien / kunnen accepteren. Voor een echt antwoord op het 'hoe' van verandering is dit wel een voorwaarde.

Berrie Heesen schreef: Beste Helma Je zegt dat je onderzoek hebt gedaan naar het moreel redeneren van leerlingen en je constateert een verband tussen het moreel schoolklimaat en probleemgedrag. Ik meen dat moreel redeneren en probleemgedrag niet hetzelfde is. Dit is volgens mij een veelvoorkomend misverstand: er is het moreel redeneren van leerlingen en het moreel handelen van leerlingen. Het is volgens mij nog nooit aangetoond dat moreel redeneren en moreel handelen gekoppled zijn. Iedereen denkt denkt dit omdat dit impliciete aanname is in de theorie van kohlberg. Toch lijkt me hier juist een duidelijk probleem aanwezig. Ik zie bijvoorbeeld bij PABO studenten vaak een zeer laag ontwikkeld niveau van moreel redeneren, maar het is zeer twijfelachtig of ze ook vaak probleemgedrag vertonen of moreel verwerpelijk gedrag. Ik denk eerder dat ze dit niet doen. Volgens mij is dit terrein nog volstrekt onontgonnen en ontbreekt een maatgevende theorie. groet Berrie Heesen

Helma Marchand schreef: Even een andere invalshoek. In mijn scriptie heb ik me beziggehouden met de morele competentie van leerlingen en eventueel probleemgedrag dat zij vertonen op en rond de school. Ik heb gekeken of het docentgedrag, gemeten via observaties bijdraagt aan de morele ontwikkeling van de leerling. Ik vond bijzonder weinig resultaten, behalve dan dat het begrijpende en vriendelijke gedrag van de docent positief werkt op het moreel redeneren van de leerlingen. Jammer genoeg geen aantoonbare effecten. Wat wel uit blijkt te maken voor de leerling is het moreel schoolklimaat (=de mate waarin de regels op school gedragen worden), dit blijkt invloed te hebben op het probleemgedrag en... niet verwonderlijk kleine scholengemeenschappen zijn vaak hechter en daar komt minder probleemgedrag voor. Dus wat rest er voor de leraar... moeilijk, moeilijk. Ik kon in ieder geval niets aantonen, inderdaad lijkt het me, zoals ik al las dat docenten het samen over een aantal regels eens moeten zijn en die duidelijk uit moeten dragen en dan praat ik over de basics, respect voor elkaar etc. Helma

Berrie Heesen schreef: nog een poging om het debat eens wat inhoudelijker te maken en roy van iets meer antwoord te voorzien. Hoe kunnen we de waarde van technologische ontwikkeling benaderen voordat we precies weten waar het toe zal leiden? De voorlopige suggestie die we hebben overwogen was dat we ons moeten afvragen welk probleem of welke problemen we mogen verwachten dat deze ontwikkeling kan oplossen. Nader onderzoek leert ons dat deze heel natuurlijke vraag op een belangrijke wijze beperkt wordt. Het veronderstelt dat de problemen die we wensen op te lossen onafhankelijk zijn van de beschikbare middelen om deze op te lossen. Ofwel middel en doel zijn onafhankelijke grootheden, dit is een verkeerd uitgangspunt. De lakmoesproefvraag die Neil Postman aanreikt (..) veronderstelt verder dat wat het problematische is subjectief geconstitueerd wordt door wat als het probleem gevoeld wordt. Dit is ook onjuist. Veel belangrijker nog is dat hieruit volgt dat het belang van technologie een instrumentele kwestie is - bruikbaarheid. Nadere reflectie en analyse toont aan dat in tegenstelling hiermee dat 'bruikbaarheid' is een essentieel incompleet waardeconcept, en dat dit een verwijzing naar waarden die de uiteindelijke doelen, die enkel bruikbaarheid dienen, vereist. Van deze uiteindelijke waarden moet aangetoond worden dat deze een echt voordeel bewerkstelligen. Deze waarden, die vaak worden geconstrueerd als direct voortkomend vanuit menselijke wensen, kunnen beter objectief geïnterpreteerd worden, dat wil zeggen zodanig geïnterpreteerd vanuit een helicopterstandpunt dat ze de onmiddellijke doelen van deze ervaren wensen vormgeeft. De ontdekking en realisatie van deze waarden creëert een essentiële en bredere context, de context van een betere wereld, waarvoor echt bruikbare technologie een zinvol middel is. Wat zijn dit voor waarden? Deze vraag is uitgebreid aan de orde geweest in recente morele en politieke filosofische debatten en ook meer in algemeen in sociale theorieen. Een antwoord op deze vraag luidt: dat dit de waarden zijn waarover overeenstemming of consensus bestaat na een breed gedragen sociaal debat of maatschappelijke discussie. Een dergelijke discussie weespiegelt de vele verschillende stemmen die de huidige pluralistische samenlevingen van de moderne wereld vormen. Dit is een dialoog die dient om de gemeenschappelijke basis bloot te leggen en een gezamenlijke agenda op te stellen. Hoe werkt deze discussie? Het antwoord hierop is eveneens bekend: dit wordt geeffectueerd door het democratische proces. Dit is een verklaring voor de opkomst en ( zo lijkt het momenteel) universele waardering voor democratische sociale en politieke samenlevingsvormen. Toch hebben democratische instituties tot nu toe gebrekkig gefunctioneerd en hebben meegewerkt aan de ongelijke verdeling van rijkdom en macht. Zou het zo kunnen zijn dat de technologische ontwikkeling van het internet een belangrwekkende bijdrage kan leveren aan het opwaarderen van onze democratische samenlevingsvormen?

Berrie Heesen schreef: Beste Roy Zolang iedereen over iets anders praat, is er weinig eensgezindheid en kan er zowiezo niets veranderen. ik ben overigens van mening dat er constant juist erg veel veranderd. Veranderingen in onderwijspraktijken kunnen alleen worden bewerkstelligd door de betrokkenen in die praktijk zelf. Die hebben ook de meeste kans dat ze over eenzelfde praktijk kunnen praten en daarover een gemeenschappelijke opvatting kunnen ontwikkelen; dat is een belangrijke voorwaarde alvorens uberhaupt iets ondernomen kan worden. Overigens heb ik er geen idee van wat: ik zit op de PTH dan wel mag betekenen. Daar deze site het gebruik van een webcam nog niet ondersteund kan ik je wel melden dat ik op een stoel zit. En ik houd van ook Ludwig W (ittgenstein) , nou ja een beetje haat liefde verhouding, maar dat mag vandaag wel, of niet soms? groet Berrie

Roy Sieliakus schreef: Heel mooi Bernie, Ik zit op de PTH en een dergelijke discussie wordt bij ons ook veelvuldig gevoerd. Het lastige van een dergelijke discussie is echter dat iedereen het over iets anders heeft. Mijn waarden en normen zijn waarschijnlijk niet veel anders dan die van jou maar wel anders. Waarden en normen is een dergelijk vaag begrip dat deze discussie eindeloos door kan gaan. Ja er moet iets veranderen en ja er wordt veel over gesproken maar wordt het niet eens tijd dat iedereen over hetzelfde praat of is dit ijdele hoop?

Berrie Heesen schreef: Nieuwe invalshoek. Het is over het algemeen altijd zo dat velen het erover eens zijn dat de onderwijspraktijk moet veranderen. Daarover overeenstemming bereiken is helemaal niet moeillijk, alleen blijkt daarna pas dat iedereen een andere richting op wil. Roy merkt op dat hier niets besloten wordt. Roy hier kan niets besloten worden, dit is een inhoudelijke chatpagina, waar we samen nadenken en daardoor onze mening ontwikkelen. Besluiten nemen kan alleen in onderwijspraktijken zoals scholen. Hier kun je enkel je ideeen meten met die van anderen. Het is dus uitdrukkelijk de bedoeling dat er hier alleen maar gepraat wordt. Je verwijt lijkt me dat niet erg zinvol. Als het gaat over waarden en normen in het onderwijs hebben we volgens mij alleen maar met gepraat te maken. Het nadenken op de lerarenopleiding over waarden en normen is ook enkel gepraat, alleen de praktijken op de lerarenopleiding veranderen zou een besluitvormingskwestie zijn. Op basischolen kunnen teams wijzigingen in hun school tot stand brengen. Ze kunnen daarvoor inspiratie in dergelijke discussieforums opdoen. Niets meer en niets minder. Noem dat maar gepraat. Berrie Heesen

Roy Sieliakus schreef: Ook hier gebeurt hetzelfde er wordt veel gepraat en weinig besloten als je nu even bij de brn stilstaat en daarover nadenkt kom je al een stuk verder. OVER WELKE WAARDEN EN NORMEN HEBBEN WE HET? Praten we nu over onze grondwet? onze gewoonten? onze huidskleur? waar hebben we het over?

Johan schreef: - De door Berrie Heesen aangereikte kwestie van het Calandcollege is een interessante casus voor de lerarenopleiding. Het incident maakt duidelijk hoe moeilijk de erkenning van pluraliteit van waarden en normen in de school kan liggen. Het maakt ook duidelijk dat je als aankomende leraar op z'n minst greep moet krijgen op de filosofie onder het onderwijs van je toekomstige school. Die filosofie bepaalt immers de ruimte en de grenzen van het handelen in schoollokaal. - Voor wie het bericht in de NRC over de afwijzing van het verzoek van islamitische leerlingen niet heeft gelezen, nog even een citaat. Rector Peter Dorsman van het Calandcollege: "Ouders …kiezen bewust voor het openbaar onderwijs. Zij verwachten een neutraal klimaat. Dat is mijn leidraad. Als ik daar niet aan vasthoud ben ik ook verloren." (- Zie voor de complete tekst: http://www.nrc.nl/W2/Nieuws/1999/12/14/Vp/02.html -) - Opmerkelijk is dat de rector de taak van openbaar onderwijs omschrijft als het instandhouden van een 'neutraal klimaat'. Op de internetsite van het Calandcollege heb ik tevergeefs gezocht naar de betekenis van dit begrip. Daar blijf ik zeer nieuwsgierig naar. De school meldt overigens wel: "recht te doen aan de verscheidenheid van leerling en leraar". (- zie: http://www.xs4all.nl/~caland/missie.html -) Maar de reactie op het respectabele verzoek van islamitische leerlingen, brengt aan het licht dat de schoolleiding, als het er op aan komt, de voorkeur geeft aan de monocultuur van het neutralisme. Actieve pluraliteit wordt ervaren als een bedreiging. De godsdienstige beleving van leerlingen blijft, - ook buiten de lessen om, een taboe. - Naar aanleiding van het incident nog een enkele opmerking. Iedere school kan in haar mission statement melden "recht te doen aan de verscheidenheid van leerling en leraar". Daarbij zou men bijvoorbeeld kunnen teruggrijpen op de positieve definitie van tolerantie: 'Tolerance is support for the equal rights and liberties of others' (M.Corbett). Noties als deze behoren evenwel ontwikkeld en uitgewerkt te worden in een dynamisch pedagogisch schoolbeleid en in concreet pedagogisch handelen. Een helder pedagogisch schoolbeleid (graag op de eerste pagina's van de schoolgids), is om te beginnen in het belang van leerlingen en hun opvoeders, - thuis en op school. Maar ja, in een dergelijk beleid moet natuurlijk wel geïnvesteerd worden. Laat men die collectieve inspanning achterwege, dan blijkt "recht doen aan de verscheidenheid van leerling en leraar" al snel een doorzichtig alibi, waarmee de cultuur van het waardenrelativisme wordt gemaskeerd. Vraag het maar aan Fatima en Gadisja van het Calandcollege.

Berrie Heesen schreef: Een actuele kwestie. Het Calandlycuem verbiedt islamitische leerlingen om tijdens de pauze een leel lokaal te mogen gebruiken om te bidden met het argument dat het een openbare school is. En een openbare school moet volgens de rector neutraal zijn, daar is geen plaats voor actieve geloofsbeleving. (NRC 14 december) Wellicht kan een dergelijk actueel geval onze discussie verhelderen. Ik vind de opstelling van de rector volstrekt belachelijk. Openbaar onderwijs geeft ruimte aan mensen met verschillende achtergronden, als islamieten geregled moeten /willen bidden en het heeft geen gevolgen voor het onderwijs dan kan daar heel goed ruimte voor gemaakt worden. Dat is een actieve invulling van pluriform onderwijs. Het soort neutraliteit van : geen enkele actieve geloofsbeleving mag binnen de school gepraktisieerd worden is de school ontdoen van haar kleur en onhoudbaar. Verkondigen dat er UFO's bestaan moet dan ook verboden worden, dat is ook een actieve geloofsbeleving. Alleen de ene geloofsbeveling is makkelijker herkenbaar dan de andere.

Berrie Heesen schreef: Reactie op Johan Johan schreef: In de leef/leergemeenschap van de school kom je alleen verder met een gedeelde visie op wat goed& juist is. De leef/leergemeenschap bestaat uit kinderen en leraren. Die gaan niet uit van een gedeelde visie. We moeten beginnen met een onderscheid te maken tussen de learen die de pedagogische verantwoordelijkheid voor het schoolconcept dragen en de kinderen. Van kinderen kunnen we niet verwachten dat ze al een gedeelde opvatting hebben, dus daarmee zullen we in gesprek moeten zijn om ervoor te zorgen dat opvattingen zich ontwikkelen over wat goed en slecht is, waarbij we uiteraard uitgaan van respect voor elkaar. Gegeven deze basisvorm zullen we ook vele meningsverschillen in oordelen over goed en slecht moeten accepteren tussen kinderen onderling. Leren begrijpen hoe anderen tot een andere visie komen, is hier een cruciaal onderdeel van wat we onder een pluriforme samenleving verstaan. Leraren zouden een gemeenschappelijk pedagogisch concept moeten hebben dat een gedeelde visie op wat goed en slecht is uitdraagt. De meeste leraren zijn ook moreel zelf vaak zoekend, want ze hebben te weing tijd om zich behoorlijk te orienteren op de veelheid van vragen die vandaag op moreel gebied op ze afkomen en ze hebben geen denkgereedschap meegekregen om zich hier snel doorheen te worstelen. Dat denkgereedschap is een filosofische ondergrond, jouw citaten lijken dit te ondersteunen, Johan? De PABO biedt nog geen basis om te leren denken over deze vragen aangaande de relatie tussen de huidige wereld, de plaats van de school, het pedagogisch concept en filosofische concepten die ons huidige wereldbeeld sterk beinvloeden. Filosofie en leren filosoferen maken zelden onderdeel uit van de opleiding en dan nog is het eerder een module snuffelen aan, dan een behoorlijke voorbereiding waar studenten op terug kunnen vallen. Debit hieraan is het totaal ontbreken van filosofie in het voortgezet onderwijs, zoals bijvoorbeeld in landen als Frankrijk, Portugal, Spanje wel het geval is. Ik plei niet voor een waardenneutrale opvoeding, integendeel. We zijn het erover eens, Johan, over 'de handhaving van de plurale samenleving als een groot maatschappelijk goed en een permanente uitdaging voor het onderwijs.' Ik leg geen bom onder de moraal in de klas, ik zeg dat uitgaan van een gedeelde visie op wat goed en slecht is, terugvallen is op de zuilenstructuur van de jaren vijfitg en dat dit geen antwoord is op de vragen waar we ons voor gesteld zien. Het is aan jou duidelijk te maken waar jouw mening afwijkt van wat we als zuilenonderwijs gekend hebben. Ik ben in ieder geval heel blij dat je meteen reageert, vindt die discussie eindelijk eens ergens plaats. Ik weet niet of ik het standpunt van Ricoeur deel, in ieder geval is het citaat te vaag en algemeen om er iets over te kunnen zeggen. Wat ik wel weet, om in deze samenleving moreel een oordeel te vormen is redelijkheid een noodzakelijk goed, en redelijkheid veronderstelt zoals Micheal Pritchard (boek: Reasonable Children) opmerkte dat gegeven het platform dat we redelijk met elkaar moeten omgaan, hevige disputen niet uitgesloten worden eerder opgezocht. Dat geldt zowel voor ons, als dat we dit in het klaslokaal kunnen organiseren, kinderen leren omgaan met discussie en dialoog: leren zien wat het betekent je te verplaatsen in het standpunt van een ander zonder meteen alles even goed te vinden, ook al is dat vaak de indruk die kinderen verwoorden. Het gaat zeker om het betere argument alleen is dat niet universeel bepaalbaar, edoch alleen contextueel in de concrete situatie van een gesprek in de klas kan vastgesteld worden door iedereen wat de beste argumenten en ideeen in die situatie zijn. dat geldt voor ethische en andere discussies. Wordt vervolgd Berrie Heesen

Johan schreef: Berrie Heesen heeft moeite met de school die uitgaat van een gedeelde visie op wat goed & juist is. Hij stelt althans: "Een school die met beide benen in de wereld van vandaag staat, heeft geen gedeelde visie op wat goed of fout is". Een dergelijke krasse uitspraak roept vragen op die voor elke school gelden, - ongeacht de signatuur. Het gaat om vragen als: hoe kan een school zonder een gedeelde ethische visie, nog een pedagogisch schoolconcept formuleren en het daarmee samenhangende pedagogisch schoolklimaat vorm en inhoud geven ? En: vanuit welk referentiekader kunnen onderwijsgevenden in een school zonder gedeelde ethische visie nog hun pedagogische opdracht in praktijk brengen ? En: wie staat binnen een school zonder gedeelde ethische visie, nog garant voor de basale principes als wederzijds respect, verantwoordelijkheid en zorg ? De filosoof Ricoeur heeft opgemerkt, dat niemand de geschiedenis van de ethiek inzet, omdat niemand zich op het nulpunt van de ethiek bevindt... Dat standpunt zal door Berrie Heesen toch wel gedeeld worden. Zo niet, dan mag hij nog eens uitleggen hoe hij bijvoorbeeld de pedagogische beroepsrol van de onderwijsgevende ziet en waarom hij een bom legt onder de moraal in het schoollokaal. Overigens blijf ik een overtuigd voorstander van de vrijheid van onderwijs en de vrijheid van richting, zoals die in de Nederlandse grondwet zijn vastgelegd. Maar dat was het punt niet (zie onder). Het ging om de erkenning van pluraliteit van waarden en normen in de samenleving en in de leefgemeenschap van de school. Met Starratt ('Building an Ethical School', London 1994), zie ik de handhaving van de plurale samenleving als een groot maatschappelijk goed en een permanente uitdaging voor het onderwijs. Een waardenneutrale onderwijsopvatting impliceert een monocultuur en draagt niet bij aan de handhaving van de pluraliteit.

Berrie Heesen schreef: Johan schreef: Tenslotte, elke onderwijsgevende zal dagelijks geconfronteerd worden met tal van kleine en grote morele kwesties. In de leef/leergemeenschap van de school kom je alleen verder met een gedeelde visie op wat goed & juist is. Dit is een merkwaardige opvatting, want dit betekent dat Johan tegen het openbaar onderwijs pleit waarin uitgangspunt is dat mensen met verschillende culturele achtergronden bij elkaar in de klas zitten. Verschillen die leiden tot verschillen in wat mensen goed vinden. Een school die met beide benen in de wereld van vandaag staat heeft geen gedeelde visie op wat goed of fout is. Het gesprek daarover vind wel geregeld plaats, we gaan wel uit van redelijkheid als basis voor het gesprek. In het gevalvan een gedeelde visie is inderdaad sprake van overdracht van een levensfilosofie of overtuiging. Deze wereld heeft juist een school nodig waar het gesprek over wat goed of fout is deel uitmaakt van de dagelijkse onderwijspraktijk. Juist de school is een plek waar je in levende lijve mensen tegen komt die een andere achtergrond hebben, andere levenservaringen. Van elkaar leren door je te verplaatsen in de positie van een ander is een uitermate belangrijke ervaring. Die wordt min of meer uitgesloten of overbodig gemaakt als er al sprake is van een gedeelde visie op wat goed of fout is. De consequentie van ene dergelijke schoolopvatting is dat het onderwijs nog erger wordt verkaveld dan in de jaren vijftig: elke levensovertuiging een eigen school, een turks islamitische school, een marokkaans islamitische school, een orthdox joodse school, een liberaal joodse school. Wat moet er gebeuren met een Turkse jongen die gaat schieten op basis van geschonden eer? Moet die jongen naar een school waar iedereen uitgaat van het verdedigen van de geschonden eer? Durf met lekaar de dialoog aan te gaan ook in d eklas, dat is inderdaad filoosferen johan, en dat voorstel vind ik stukken interessanter dan jouw voorstel de school volledig op te delen naar overtuiging. Nog oafgezien van de praktische onhaalbaarheid. Berrie Heesen

brigitte schreef: Ieder vormt vanuit zijn eigen referentiekader zijn eigen waarden en normen. Ieder mens, brengt deze waarden en normen danwel bewust, danwel onbewust over. Als leerkracht voor de klas doe je dat ook. Belangrijk lijkt mij, om van jezelf goed te weten welke normen en waarden je onbewust overbrengt.(en niet de voorgeschreven lesjes of projecten over waarden en normen) Zonder dat je het dus altijd doorhebt. Juist die normen en waarden geven aan hoe jij erover denkt. Het belangrijkste is dan om juist daarover te gaan praten met je collega's, leerkrachten. Doordat er teveel opgelegd wordt, ben je vaak te snel geneigd om je vast te klampen aan één normen en waardenpatroon dat voor jouw school zou moeten gelden. Als je deze normen en waarden dan zou moeten overbrengen, zou dat naar mijn mening nooit echt overkomen op de leerlingen, juist omdat je vergeet dat je ook altijd die onbewuste n en'w s overbrengt. Dat zou dan botsen en het resultaat blijft klein. Het kan natuurlijk zijn dat jouw menign hierover precies aansluit bij dat, al bekende opgelegde normen-en waardenpatroon zoals daar maar naar gestreefd zou moeten worden. Dat is dan alleen maar prettig voor. Maar het belangrijkste is dus om samen in discussie te gaan over jouw waarden en normen en niet te snel een gezamenlijke mening te houden, waar later de helft van de leerkrachten neit echt mee bezig blijkt te zijn in de klas.Door de discussie kun je ook deelnemen aan waarden en normen en niet te rechtlijnig zijn. Vergeet de basis om tot het overbrengen van w en n's te komen, dus niet. Vind ik.

Lucia schreef: Naar mijn mening komt dat omdat men er vanuit gaat dat iedereen van alles iets moet weten, wat natuurlijk nooit kan! Er moet een subtiele vorm van specialisatie komen, om te voorkomen dat iedereen van alles heel weinig weet, en weinig individuen met specialisatie op eigen terein. De culturele waarden en normen van iedereen moeten worden gerespecteerd, maar zodra de kinderen hierdoor respect verliezen voor hun medemens, dan lijkt het me meer dan logisch dat dit door het onderwijs wordt gecorrigeerd. Waarschijnlijk is de correctie niet alleen nodig bij de kinderen maar ook bij de ouders. Bijvoorbeeld d.m.v. diverse soorten van ouderavonden, of open dagen met ouders en kinderen.

Johan schreef: In zijn reactie stelt Steven:" .... Wij leven in een multiculturele samenleving waarin ouders de waarden en normen van hun eigen cultuur aan hun kinderen doorgeven". Aan deze constatering verbindt Steven vervolgens de vraag: "En wie zijn wij om dan te zeggen dat die waarden en normen fout zijn, dat wij de ultieme levensstijl hebben en dat andere culturen dus fout zijn". - Naar mijn idee bevestigt de reactie van Steven de noodzaak om binnen de lerarenopleiding systematisch na te denken over de pedagogische beroepsrol van de leraar. - In de tweede plaats: het gegeven van 'de multiculturele samenleving' kan nooit een alibi zijn voor een waardenneutrale opstelling. Wie namelijk voor een dergelijke opstelling kiest, miskent juist de pluraliteit van waarden en normen in de samenleving en in de leefgemeenschap van de school. Ook al zijn visies op waarden en normen nog zo uiteenlopend, de samenleving en de leefgemeenschap van de school bestaan bij gratie van basale principes zoals: wederkerig respect, verantwoordelijkheid en zorg voor elkaar. Met andere woorden: de diversiteit aan waarden (inclusief conflicterende waarden) hoort bespreekbaar te zijn, zowel in een democratische samenleving als in de leergemeenschap van de school. Tenslotte, elke onderwijsgevende zal dagelijks geconfronteerd worden met tal van kleine en grote morele kwesties. In de leef/leergemeenschap van de school kom je alleen verder met een gedeelde visie op wat goed & juist is. Dat zal ook voor Steven gelden.

steven schreef: Iedereen is er waarschijnlijk wel mee eens dat er iets moet veranderen. Het probleem is alleen: wat. Wil je dan ieder kind dezelfde westerse waarden en normen aanleren? Wij leven in een multiculturele samenleving waarin ouders de waarden en normen van hun eigen cultuur aan hun kinderen doorgeven. En wie zijn wij om dan te zeggen dat die waarden en normen fout zijn, dat wij de ultieme levensstijl hebben en dat andere culturen dus fout zijn.

Anne schreef: Ieder heeft zijn eigen waarden en normen. Ik denk dan ook dat je niet bepaalde waarden en normen in de opleiding op kan leggen. Iedereen heeft weer een andere manier van omgaan met waarden en normen, en ik denk ook niet dat je je dat aan de opleiding moet vastbinden, maar dat je dat in je eigen leven al moet veranderen. Bij ons op de pabo krijgen we mogelijkheden genoeg om na te denken hoe je de verschillende dingen aan zou pakken. Ik vind wel dat je weinig in contact komt met andere waarden en normen. Je weet de waarden en normen van jezelf vaak wel, maar of je daar wel kritisch tegenaan hebt gekeken weet ik niet: dat lijkt mij wel goed. Ook lijkt het mij goed om ook eens de waarden en normen van de ander te horen. je kan als student zelf ook veel: niet alles wat je nodig hebt moet je opleiding je geven: je hebt ook je eigen verantwoordelijkheid.

Marije schreef: Is het dan mogelijk om know how over waarden en normen mee te geven? Veel waarden en normen zijn universeel maar ieder geeft er toch zijn eigen invulling aan. Dit heeft allemaal te maken met eigen ervaringen en achtergronden. Ik denk dat je de OVERDRACHT van waarden en normen niet echt aan kan leren. Onbewust ben je er toch wel veel mee bezig en bewust trouwens ook. Elk bijbelverhaal (En er worden op christelijke basisscholen wat verteld!) heeft toch een moreel karakter? Bovendien kan je als leerkracht wel veel waarden en normen willen overdragen (en dat vind ik zeker nodig!) maar ik denk dat de ouders toch de meeste invloed daar op hebben. Ik ken jongeren die vanaf hun vierde op christelijke scholen hebben gezeten, waarschijnlijk van daaruit waarden en normen hebben meegekregen, maar toch nu flink op het criminele pad zijn geraakt. Aan de opvoeding thuis te zien is dat ook niet zo gek. Misschien moeten we er over nadenken om niet alleen de scholen een verplichte pedagogische opdracht mee te geven maar ook de ouders.

Meginhardt schreef: Wat voor know-how? Hoe kan een PABO selcteren wat voor jouw waarden en normen zijn, en wat niet? Voor ieder mens liggen de waarden en normen weer anders. Vergelijk een hindoe met een moslim, deze hebben andere normen en waarden. Er zijn natuurlijk een paar universele normen en waarden, en die moet je ook zeker in de lespraktijk behandelen. Toevallig zit ik zelf op een PABO met een levensbeschouwelijke achtergrond (christelijk), dus daar wordt zeker aandacht aan waarden en normen besteed, vanuit de christelijke achtergrond. We krijgen genoeg voorbeelden hoe we die w&n aan moeten bieden in de onderwijspraktijk. Trouwens: wat zijn je eigen waarden en normen?

Fedor schreef: Ik vind het nobel dat mensen denken de oplossing te kunnen vinden op een probleem met een sneeuwbal effect: de onverschilligheid ten opzichte van waarden en normen. Er wordt minder gesproken over waarden en normen, omdat tegenwoordig steeds minder mensen zich nog iets laat wijsmaken door een ander. Men heeft het gevoel dat ze het zelf wel weten en als ze het niet weten, zoeken ze het wel op in al onze multimedia. Iedereen is vol van levenservaring. Neem nou eens jezelf als toekomstig leerkracht: na al die jaren er kaas gegeten te hebben, heb jij er toch ook een mening op. Zo denkt de hele 'beschaafde wereld': Iedereen weet waar ie voor staat. We zijn het er allen wel over eens, dat de kinderen jong volwasssen worden en eigenlijk stimuleren we dat. Kijk weer naar jezelf: jij was zelf toch ook jong volwassen. De kinderen van tegenwoordig alleen maar jonger. Dat is ook logisch met alle moderne apparatuur.( zoals magnetrons die je eten kunnen maken, als je ouders allebei werken.) We zijn druk met z'n allen, kijk maar naar je zelf: je voelt je druk. Als jij thuiskomt heb je toch geen zin in een confrontatie of uitvoerige discussie met huisgenoten. Je probeer de vrede te bewaren in de momenten dat je elkaar ziet. Dat geldt ook voor de tweeverdiendende ouders van die allerliefste kinderen. Is het niet logisch dat er dan een aantal zaken m.b.t. waarden en normen onuitgesproken blijven, omdat je daar geen zin in hebt (of in de gevolgen ervan)of omdat je er niet aan toe komt, omdat je stomweg niet thuis was? Is ook het niet logisch als je te snel volwassen bent, dat je een aantal waarden en normen niet hebt meegekregen of over het hoofd ziet? Als kind zijnde: Jij bent eigenlijk nog onwetend en je hebt dan een stel ouders of leerkrachten die je zeggen hoe het hoort of hoe het zou moeten. Dat klinkt toch al bijna als onrecht! (endus: wat is het nummer van de kindertelefoon ook alweer.) Je weet: je hebt zelf een stem (Dat wordt namelijk gestimuleerd door diezelfde ouders en leerkrachten) en je bent verbaal luidruchtig genoeg. Want dat is helaas vaak een van de normen die je nooit is bijgebracht. Daar gaat de bereidheid tot luisteren naar een ander. Het is misschien niet leuk om in te zien dat dit al speelt in de generatie voor ons: Zij zijn nu onze leraren op de pabo, endus nog iets erger in onze generatie: wij, het niet hebbende over de bassisschoolkinderen nu. Het is iets wat wordt doorgegeven en alleen maar erger wordt. Bewijs? Politieke agenda: allenstaande ouders met uitkering en kinderen onder de 5 jaar worden ook verplicht te solliciteren! Alleen al het nadenken erover! De oplossing. Alleen via het onderwijs is het probleem niet aan te pakken, want: opvoeden is waarden en normen. En het sterkst worden die doorgegeven door de mensen die dat horen te doen: de ouders zelf. (Wie denkt als leerkracht meer invoed op kinderen te kunnen hebben dat de ouders zelf, wens ik veel sterkte in het onderwijs.) Om ons probleem aan te pakken moeten we naast het onderwijs veranderen, bovenal de opvoeders leren hoe ze moeten opvoeden. Zij mogen, zonder enige verantwoording, paren en spelen voor vader en moeder. Iets wat sommigen, en ik heb daar vast kaas van gegeten, niet kunnen. Dus: ouders lesgeven. Iets dat al gebeurt, maar er zijn alleen vrijwillige curcussen en de toekomstige opvoeders hebben daar, zoals je weet, geen tijd voor. Oproep: Ouders doe je taak en overleg met school hoe je op een lijn kan zitten! Dit is een Utopie! Want zelfs de overheid werkt er niet aan mee. Reactie op de stelling als aankomend leerkracht: Ja, er wordt weinig les gegeven over waarden en normen op de pabo. Laat staan hoe je dat in het onderwijs zou kunnen doen. Maar het onderwijs is hooguit de kathalisator voor dat wat thuis is aangeboord. Zwart-wit gesteld: Hoe kan ik aansluiten zonder een beginsituatie. Juist, van voren af aan. Maar ik kan die basis niet leggen!!!! Te weinig know-how? Ik zeg toch: Ik weet uiteraard niet alles, maar ik heb er wel kaas van gegeten. Ik ken alle waarden en leef de normen, en ik kan er tijd voor vrijmaken in mijn onderwijsprogramma. Het probleem is: ik moet 'samenwerken' met een stel heikneuters die de basis verprutsen! Conclusie. Het is niet te stoppen, we moeten maar gewoon proberen de vrede te bewaren. (De norm om te overleven?) Onderwijstip Waarden en Normen: Hoe doe je dat, vrede bewaren?

anke schreef: Ik vind dat het probleem je het probleem praktischer moet aanpakken dan nu gebeurt. Op de pabo zal er ruimte moeten worden gemaakt om in een kleine groep met mensen vanuit verschillende achtergronden over kan worden gesproken. Dit zou bijvoorbeeld kunnen tijdens de intervisie uren. Je bent dan toch al over jezelf aan het praten met anderen. Dan is het volgens mij een kleine stap om de vraag te stellen: Maar waarom doe ik het zo? Waarom doe jij het zo? Als je dan allerlei meningen hoort, kan je er voor jezelf weer een conclusie uit trekken.

Karin ten Brinke schreef: Wij zijn op PABO Arnhem bezig met waarden en normen in het basisonderwijs. Echt supernuttig.

Arlette schreef: Ik denk dat je op school overspoeld wordt door informatie die practisch is en die je nodig hebt om in eerste instantie te kunnen functioneren. Zoiets als normen en waarden kom je nog niet echt aan toe tot je ermee geconfronteerd wordt in dit vak. Nu wordt er opeens vanje gevraagd hier wat over te gaan vertellen terwijl er hiervoor geen plaats voor was. Een beetje abrupt.

Lonneke Tack en Annelieke Huigen schreef: Wij denken dat er wel een kern van waarheid in deze stelling zit. Er wordt inderdaad te weinig aandacht aan besteed, maar je kunt niet zeggen dat er helemaal geen aandacht aan besteed wordt. Wij denken dat je als je eenmaal zover bent dat je voor de klas kan staan je voldoende eigen initiatief kan tonen om hier wat aan te doen. Tijdens veel verschillende lessen wordt er aan dit onderwerp indirect aandacht aan besteed. Tevens is dit niet alleen de verantwoordelijkheid van de leerkracht maar ook van de ouders. De kinderen zien hun ouders of verzorgers als een voorbeeld en zullen dus van hun veel over nemen. En wie ben jij als leerkracht om je te bemoeien met de opvoeding van de leerlingen.

Tom Kroon schreef: Op zich is het natuurlijk helemaal niet vreemd dat veel mensen het erover eens zijn dat er iets moet veranderen, maar niet weten hoe. Dat hoeft niet te betekenen dat zij niet goed nadenken. De moeilijkheid is echter de complexiteit en relatieve nieuwheid van het onderwerp waardeopvoeding. Het probleem lijkt mij daarom meer in de keuze voor een bepaalde weg te liggen. De keuze dus voor een bepaalde didactiek. Zo'n didactiek moet niet alleen een aantal beslissingen nemen over over te dragen inhouden en vaardigheden, maar ook over een groot aantal uiteenlopende werkvormen. Daarbij moet bovendien een aantal valkuilen worden vermeden: bijvoorbeeld een hang naar moraliseren en een pessimistische kijk op onze tijd van normenverandering. Inderdaad is het gevolg daarvan dat erg veel onderwijsgevenden eerst na zelfstandige confrontatie met de praktijk al of niet in teamverband op zoek gaan naar een didactiek van waarden en normen.

Wouter Pols schreef: Als toelichting op mijn gisteren in alle haast opgeschreven statement het volgende citaat: 'De taak waar elke leerkracht voor staat is het vormen of beter gezegd: het institueren van een leef- en leergemeenschap. In die zin is elke leraar een 'instituteur'. Maar dat institueren is niet het einddoel. Een leraar wil immers meer; hij wil bij kinderen en jongeren ontwikkelings- en vormingsprocessen op gang brengen. Daartoe moeten ze echter eerst deel gaan uitmaken van een leef- en leergemeenschap: je leert immers altijd van anderen. Om te kunnen leren dien je deelgenoot te worden'. Mijns inziens begint daar de pedagogische opdracht: kinderen en jongeren deelgenoot laten worden van een leef- en leergemeenschap, dat wil zeggen: een gemeenschap waarbinnen kennis, waaronder waarden en normen samenbindend zijn. Maar de pedagogische opdracht reikt verder. Het gaat er niet om dat kinderen en jongeren die kennis en die waarden en normen klakkeloos overnemen en zich klakkeloos voegen naar de regels van de school- en klassengemeenschap. 'Het gaat bij de pedagogische opdracht niet om het laten overnemen van regels, maar om het 'instellen' van een wet: een ethische wet die aan (die kennis, die waarden en normen), die regels ten grondslag ligt. Die wet scheidt en onderscheidt; zij stelt dat jij niet gelijk bent aan mij en ik niet aan jou. Als deze wet erkend wordt, komt de één tegenover de ander te staan: de leerkracht tegenover de kinderen en de kinderen tegenover elkaar. Als beiden de wet aanvaarden kunnen ze - vanuit de afstand die de wet schept - oog voor elkaar gaan krijgen, elkaar respecteren, rekening met elkaar houden en ... gaan communiceren in de letterlijke betekenis van het woord: delen, meedelen en deelnemen. De school is - als het goed is - een instituut waar (over) de tot leertof getransformeerde cultuur gecommuniceerd wordt. De pedagogische opdracht van de leraar heeft daar haar begin-, maar ook haar eindpunt. Want waar in de school daadwerkelijk gecommuniceerd wordt, worden standpunten ingenomen van waaruit kan worden nagedacht over datgene waarover wordt gecommuniceerd: kennis, regels, normen, waarden. (JSW (2), (jaargang 82, oktober 1977, p 22). Het hoe van de ethiek van opvoeding en onderwijs is eigenlijk heel alledaags: het institueren van een gemeenschap waarbinnen elk lid deelgenoot kan zijn en kan communiceren. Dat maakt leren mogelijk en in het vervolg daarop: ontwikkeling en vormen. We moeten weer pedagoog worden....

Wouter Pols schreef: Is dat nu zo dat het hoe van het onderwijs op de pabo niet aan bod komt? Ik werk zelf als lerarenopleider op een pabo (Hogeschool Rotterdam), maar het allemaal 'hoe' wat de klok slaat. Er is een bepaalde onderwijstraditie die wordt in pabo's overgedragen. Die komt niet altijd overeen met wat er in scholen gebeurt... Dat is waar. Maar studenten worden wel gedwongen zich zich in zo'n traditie voegen. Overigens is daar niets mis mee. Wat ik echter mis op de pabo's is niet zo zeer een discussie over het hoe - en in het verlengde daarvan over: waarden en normen, - want de traditie bestaat immers uit waarden en normen: dingen die nastrevenswaardig zijn en dingen je je zo moet doen. Nee, wat ik mis is echte pedagogische discussie; een discussie waar de ethiek van het opvoeden en en onderwijzen voorop staat. Waar sta ik als leerkracht? Hoe verhoud ik mij ten opzichte van mijn leerlingen, mijn collega's, de ouders van mijn leerlingen etc. Wat is mijn taak als opvoeder; wat als onderwijzer? Door wie laat ik mij gezeggen? Wat heb ik mijn leerlingen te zeggen? Dan komt vanzelf de vraag naar het hoe naar voren. Want die vraag is binnen opvoeding en onderwijs altijd een ethische vraag: hoe gaan we met elkaar om? Laat ik mij erkennen en waag ik de ander te erkennen? Maar ook: laat ik mij begrenzen en waag ik de ander te begrenzen? Als we dat soort vragen stellen raken we het hart van de pedagogiek. Want was is opvoeding en in het verlengde daarvan onderwijs: deelnemen en laten deelnemen, communiceren dus. Maar dat kan pas als we gepostioneerd zijn. Een onderwijzer, of onderwijzeres moet een instituteur zijn: hij of zij moet communicatieprocessen institutueren. Pas als je binen zo'n communicatienetwerk gepositioneerd bent, kun je leren. We moeten dus praten over het hoe van het onderwijs; het hoe van de ethiek van het onderwijs...

Berrie Heesen schreef: Waardegebonden lezer Ik heb maar even wat zoekwerk verricht voor de fanate internetlezer die niet meer van boeken houdt. En er is heel wat beschikbaar. Kunnemans ideeën kunnen via een bespreking in de Groene in kort bestek genuttigd worden op: www.groene.nl/1996/51_52/xs_kun.html Wie is kunneman? Ook daarop is een kort antwoord te vinden: www.uvh.nl/organisatie/hoogleraren.html#Kunneman Kritiek op zijn positie vinden we eveneens binnen humanistische kring: het gevaar van de postmoderne moraal (met deze samenvatting ben ik het natuurlijk niet eens, maar het helpt vast voor het zelf kiezen van een positie.): www.human.nl/DeVerdieping/Bibliotheek/Tijdschriften/HVB_Nieuwsbrief /1999/nwsbrfeb.html Berrie

Berrie Heesen schreef: Aan Johan en alle anderen die dit debat willen volgen. Allereerst moet ik hier melding maken van het feit dat Johan en ik al eerder in dit debat de degens hebben gekruist. Dit is terug te vinden in een nummer van Voorwerk, ik meen voorjaar 98. Aanbevelenswaardig voor wie meer wil dan een samengevat internetdebatje. Ik zou geen boodschap hebben aan algemeen geldige begrippen, zoals waarschijnlijk 'waarden'. Het probleem is juist en Johan zou beter moeten weten, dat dergelijke begrippen zich altijd bevinden binnen een filosofische stroming en helemaal niet 'waardenvrij' zijn. Zie voor een verwerping van 'waarde' als een instrument om actuele sociale praktijken mee te duiden het recente boek van Gerard de Vries 'Zeppelins'. Ook aanbevelenswaardig is 'postmoderne moraliteit' van Harry Kunneman. In het algemeen geldt dat binnen de postmoderne filosofie geen overal geldende algemene waarheden worden geaccepteerd (waar 'waarden' naar verwijzen). We zullen onszelf, en zeker in het onderwijs, contextueel moeten zien te redden. Wat dit met filosoferen met kinderen te maken heeft? Er is een methodiek fmk en er is een motivatie om dit in te doen. Beide zijn gescheiden: mijn motivatie voor fmk, postmodern gemotiveerd, hoeft niet overgenomen te worden om tegelijk wel een filosofische praktijk in de klas te realiseren. Meer info over kinderfilosofie is overigens te vinden op: www.xs4all.nl/~krant100 Ik kijk uit naar je reactie Johan! Berrie

Johan schreef: * Even een reactie op de hieronder geplaatste mening van Berrie Heesen. - In de eerste plaats: klaarblijkelijk heeft Berrie als lerarenopleider geen boodschap aan begrippen die algemeen gangbaar zijn.( Zie bijvoorbeeld op deze site Studiehoek 2: 'Enkele sleutelbegrippen ter oriëntatie'.) Dat maakt de communicatie bijvoorbaat hoogst ingewikkeld. - In de tweede plaats wekt hij althans bij mij de indruk dat 'filosoferen met kinderen' het antwoord is op de vele vragen die rond de kwestie van de pedagogische opdracht spelen. Dat lijkt mij tamelijk kort door de bocht en in strijd met bredere inzichten van onderzoekers, psychologen en pedagogen. Tenslotte: misschien wil Berrie nog eens uitleggen hoe hij bijvoorbeeld de pedagogische beroepsrol van de (aankomende) leraar ziet. Als een bijdrage aan de discussie.

Berrie Heesen schreef: Helemaal mee eens. De opleidingen en ook deze internetpagina zitten gevangen in oude begrippen die niet ververst worden. Een goed voorbeeld is het begrip 'waarde'. Het duikt pas in de negentiende eeuw op in de filosofie. Het zou zinvragen een plaats moeten geven. 'Waarden' zijn wat mensen sociaal bindt. Wie over waarden spreekt, heeft het ook over het 'individu' en 'de samenleving'. Dergelijke begrippen verhullen vandaag meer een zicht op de netwerkwereld waarin we leven dan dat ze bijdragen tot verheldering. Niet het overdragen van gemeenschappelijke waarden is wat in het onderwijs moet gebeuren, maar leren je positie te vinden een oordeel te vormen in concrete argumentatiepraktijken over actuele thema's. Berrie Heesen docent 'filosoferen met kinderen' op twee lerarenopleidingen.

Tonny schreef: Het zou mooi zijn wanneer lerarenopleiders, bijvoorbeeld bij de afronding van hun les, in zouden gaan op de onderliggende waarden. Maar daar komt het in de regel niet van, omdat er (te)weinig contacturen zijn.

Patricia schreef: Er wordt wel over meer dingen weinig gesproken op de pabo, dus hier sta ik niet raar van op te kijken.

mark schreef: Ik denk dat het het lesgeven zoals dat tegenwoordig wordt aangeleerd op de PABO past in hoe wij moeten omgaan met waarden en normen als docenten. Nieuwe docenten groeien op in de nieuwe ideeën. Juist voor docenten die al lang in het vak zitten is het moeilijk om te veranderen. Zij weten niet hoe.

Pat schreef: Ik denk dat in de leraaropleiding weinig over het hoe gesproken wordt, omdat er in het hele onderwijs nog niet echt een duidelijke hoe is. Dat wil niet zeggen dat ik vind dat er er niet over gesproken moet worden in de lerarenopleiding.

Bernt schreef: Klopt met mijn ervaring. Het komt waarschijnlijk omdat de Pabo te breed is opgezet en te weinig toekomt aan de nodige diepgang.